Kênh Phù Nam Techo: Việt Nam ‘rất quan tâm’, Campuchia tuyên bố đanh thép

Minh họa Thủ tướng Hun Manet và Thủ tướng Chính — Chụp lại hình ảnh,Trong hai tuyên bố vào ngày 11/4 và 5/5, Việt Nam đều nói “rất quan tâm” đến siêu dự án kênh đào Phù Nam Techo của Campuchia

Tác giả,Huyền Trân
Vai trò,BBC News Tiếng Việt
7 tháng 5 2024

Liên tiếp đưa ra những phát ngôn quyết liệt, cựu Thủ tướng Hun Sen và Thủ tướng Hun Manet khẳng định Campuchia sẽ thực hiện dự án Phù Nam Techo vào quý 4 năm nay.

Hai nhà lãnh đạo Campuchia nhấn mạnh con kênh chỉ thuần túy mang lợi ích kinh tế cho 1,6 triệu người dân địa phương sống ven kênh, bác bỏ những tác động tiêu cực có thể có đối với Đồng bằng sông Cửu Long, vùng hạ lưu cuối cùng của sông Mekong.

Tuy nhiên, không rõ lý do gì mà những thông tin chi tiết về dự án vẫn “vắng bóng”, ngoài 14 trang tài liệu ngắn gọn mà Campuchia đã gửi cho Ủy hội sông Mekong từ tháng 8/2023 cho đến nay.

Trong hai tuyên bố gần đây, Việt Nam đều nói “rất quan tâm” đến siêu dự án của Campuchia.

“Chúng tôi mong rằng Campuchia tiếp tục phối hợp chặt chẽ với Việt Nam và các nước trong Ủy hội sông Mekong chia sẻ thông tin, đánh giá đầy đủ tác động của dự án này đối với nguồn nước, tài nguyên nước và môi trường sinh thái của khu vực tiểu vùng sông Mekong cùng các biện pháp quản lý phù hợp nhằm bảo đảm hài hòa lợi ích của các quốc gia ven sông, quản lý, sử dụng hiệu quả và bền vững nguồn nước và tài nguyên nước sông Mekong, vì sự phát triển bền vững của lưu vực, tình đoàn kết gắn bó giữa các quốc gia ven sông và tương lai của các thế hệ mai sau,” người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam Phạm Thu Hằng nói hôm Chủ nhật ngày 5/5.

Lần đầu tiên Bộ Ngoại giao Việt Nam chính thức lên tiếng về dự án này là vào tháng 4.

Ông Đoàn Khắc Việt, phó phát ngôn Bộ Ngoại giao, vào ngày 11/4 cho biết Việt Nam “đã đề nghị phía Campuchia phối hợp chặt chẽ với Việt Nam và Ủy hội sông Mekong quốc tế trong việc chia sẻ thông tin và đánh giá tác động của công trình này đối với tài nguyên nước và môi trường sinh thái của khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long”.

Sáng ngày thứ Ba 6/5, Thủ tướng Việt Nam Phạm Minh Chính đã tiếp Phó Thủ tướng Campuchia Neth Savoeun tại Hà Nội.

Ông Neth Savoeun đến Việt Nam trong khuôn khổ chuyến đi dự Lễ kỷ niệm 70 năm Chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ.

Không rõ nội dung kênh đào Phù Nam Techo có được đề cập trong cuộc gặp này hay không.

Ủy hội sông Mekong nói gì?

Ông Sophearin Chea, trưởng bộ phận quy hoạch lưu vực sông Mekong của Ủy hội sông Mekong (MRC), vào ngày 5/5 cho BBC News Tiếng Việt biết MRC đã liên lạc với Campuchia và đang chờ được cung cấp thêm thông tin.

Các thông tin mà phía MRC yêu cầu Campuchia cung cấp thêm bao gồm nghiên cứu khả thi dự án, báo cáo tác động môi trường.

Tuy nhiên, theo MRC, không rõ thời hạn để Campuchia gửi là khi nào.

“Đây là những tài liệu quan trọng mà chúng tôi muốn có được từ phía Campuchia. Chúng tôi cũng có liên lạc với Bộ Giao thông Công chánh Campuchia theo đầu mối liên lạc được nêu trong tài liệu thông báo và được thông báo rằng họ đang làm việc nội bộ về bản báo cáo này để gửi lại cho chúng tôi. Nhưng không đưa ra thời hạn cụ thể.”

“Campuchia cho biết đang có cải tổ nhân sự bên trong Bộ Giao thông Công chánh. Đó là lý do tại sao phải mất thêm thời gian để tài liệu này được gửi lại cho chúng tôi.”

“Họ cũng không cho chúng tôi thời gian cụ thể khi nào sẽ gửi. Nhưng chúng tôi đang tiếp tục liên lạc với họ,” ông Sophearin Chea cho biết.

BBC News Tiếng Việt đã email đến Bộ Giao thông Công chánh Campuchia vào ngày 8/3, nhưng đến nay vẫn chưa có phản hồi.

Ngày 8/8/2023, Campuchia đã gửi thông báo cho MRC về dự án đường thủy nội địa Phù Nam Techo.

Theo đó, Ủy ban sông Mekong của Campuchia chỉ mới gửi cho Ủy hội vùng sông Mekong quốc tế tài liệu gồm 14 trang, trong đó chỉ có 12 trang nói về dự án, 2 trang đầu là thư.

Trong 12 trang này, có nội dung nói đây là dự án là giao thông thủy nội địa, không đề cập vấn đề canh tác nông nghiệp, hay cấp nước sinh hoạt, không cung cấp đầy đủ thông số vận hành của con kênh. Do đó, một số chuyên gia trả lời BBC rằng rất khó dùng tài liệu này để đánh giá đầy đủ tác động dự án.

Nhận xét về tài liệu này, ông Sophearin cho biết:

“Thông tin không đầy đủ để chúng tôi đưa ra thẩm định chuẩn. Tôi nghĩ tài liệu đánh giá khả thi là một trong những báo cáo chính mà chúng tôi cần có để xem xét.”

“Trong 14 trang tài liệu của thông báo, chỉ có các phân tích rất sơ lược về đánh giá tác động môi trường, nhưng thông tin rất ngắn. Ví dụ, trong mục 10.3, Campuchia đề cập đến tác động của nguồn nước hiện có, với kết luận là không có tác động quan trọng nào.”

Ra đời năm 2003, Thủ tục Thông báo, Tham vấn trước và Thỏa thuận (PNPCA) là một trong 5 bộ quy tắc mang tính thủ tục của Ủy hội sông Mekong quốc tế (MRC).

“Tôi không nghĩ là chúng tôi có quyền ngăn chặn một dự án, bởi vì Thủ tục Thông báo, Tham vấn trước và Thỏa thuận (PNPCA) là nhằm để tránh, giảm thiểu tác động của dự án được đề xuất, và về hợp tác (chia sẻ thông tin và đối thoại), không phải về chuyện phủ quyết.”

“Và tôi nghĩ là điều này cũng giống với các tổ chức sông ngòi quốc tế trên thế giới. Thật sự không chỉ có mình chúng tôi như vậy,” ông Sophearin Chea nói thêm.

Ý kiến khác nhau giữa các nhà khoa học Việt Nam

Sông Bassac là một phân nhánh của sông Mekong chảy qua địa phận Campuchia.

Từ thủ đô Phnom Penh chảy xuống Việt Nam, sông Mekong tách thành hai nhánh là Bassac River (sông Hậu) và Trans-Bassac River (sông Tiền) rồi chảy vào Việt Nam.

Trình bày nhanh về dự án Phù Nam Techo trong cuộc họp tham vấn chuyên gia của Việt Nam vào ngày 23/4, Tiến sĩ Lê Anh Tuấn, Giảng viên trường Đại học Cần Thơ, đưa ra ước tính rằng vào mùa khô, sau khi có kênh Phù Nam Techo, nếu toàn bộ vùng đất trồng lúa ở các tỉnh mà con kênh đi qua đều được tưới, thì có thể sẽ có thời điểm “nước trên sông Tiền và sông Hậu, hai phân lưu của sông Mekong, về đến Đồng bằng sông Cửu Long giảm hơn 50%”.

Ông nhấn mạnh con số 50% được ước tính vào thời điểm bất lợi nhất cho vận hành tưới lúa.

“Những năm khô hạn như 2016 hay 2024, sự thiếu hụt sẽ tăng trầm trọng hơn. Đây là điều đáng suy nghĩ cho tương lai dòng chảy trên sông Hậu mùa khô, chứ không thể xem là không đáng kể. Chắc chắn là với mực suy giảm theo ước tính như thế này thì khả năng xâm nhập mặn sâu hơn, có thể ảnh hưởng trên một nửa diện tích canh tác vùng châu thổ trong tương lai vào mùa khô và trong các giai đoạn triều cường.”

Trong báo cáo, Tiến sĩ Lê Anh Tuấn cũng lưu ý các đánh giá hiện tại được đưa ra chỉ mang tính định hướng nhiều hơn định lượng, với lý do sau:

“Các số liệu cung cấp còn rất hạn chế và thông tin còn mơ hồ, hồ sơ không có báo cáo dự kiến quy trình vận hành hệ thống kinh, trong khi có những bản vẽ kỹ thuật chi tiết không cần thiết so với các thông tin căn bản về nguồn nước, không có báo cáo đánh giá tác động môi trường, báo cáo gởi cho MRC chỉ đề cập đến chức năng kinh như một thủy lộ hay kinh giao thông thủy, không có những khẳng định chức năng khác của con kinh có phục vụ tưới tiêu cho sản xuất nông nghiệp, lấy nước cho sinh hoạt và cung ứng cho hoạt động sản xuất công nghiệp hay không và ở mức độ khai thác như thế nào[…]”.

Trong khi đó, trong bài viết Kênh đào Funan Techo Campuchia và bài học hợp tác khai thác sông Mê Kông đăng trên báo Nông nghiệp Việt Nam ngày 25/4, Tiến sĩ Tô Văn Trường, cựu Viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi miền Nam, nêu:

“Theo tính toán thủy lực và kinh nghiệm của tôi về lưu vực sông Mê Kông, thông qua tìm hiểu địa hình, các khu vực canh tác phía Tây Nam của Campuchia, thì diện tích có thể lấy nước tưới từ tuyến kênh Funan đạt khoảng 60.000 đến 80.000 ha, tương đương với lưu lượng tưới gia tăng ước khoảng 50 – 70 m3/s.

Vì thế, đối chiếu với lượng dòng chảy của sông Mê Kông, những người có chuyên môn về thủy văn và thủy lực nghe thông tin bình luận đào kênh Funan Techo sẽ lấy mất khoảng 50% lượng nước của sông Mekong về phía Việt Nam và đảo lộn hệ sinh thái miền Tây là hoàn toàn ‘võ đoán’.”

Tuy nhiên, cả Tiến sĩ Lê Anh Tuấn và Tiến sĩ Tô Văn Trường đều có những quan điểm chung, đó là cần phải có đánh giá tác động đầy đủ, thành lập nhóm nghiên cứu chung giữa Ủy hội sông Mekong (MRC), Việt Nam và Campuchia.

Các nhà khoa học về sông Mekong mà BBC News Tiếng Việt trao đổi thời gian qua đều nhận định khả năng kênh đào Phù Nam không chỉ thuần túy phục vụ mục đích giao thông thủy mà còn để tưới tiêu.

Một thông tin đáng chú trên Khmer Times hôm 29/4 có nội dung kênh đào Phù Nam sẽ mang lại 4 lợi ích chính, trong đó bao gồm “cải thiện hệ thống thủy lợi”.

GS Chung Hoàng Chương, một nhà nghiên cứu độc lập về sông Mekong và đang tham gia cùng với Viện nghiên cứu Biến đổi khí hậu, Đại học Cần Thơ, nêu quan ngại của ông với BBC News Tiếng Việt hôm 22/4:

“Theo tính toán của tôi, khi vận hành kênh Phù Nam Techo, sông Hậu sẽ ít nước hơn. Có hai tình huống mà tôi đương lo.

Một tình huống là [kênh] dùng để vận chuyển, thì phải có nước đều đặn hàng ngày để tàu đi. Thì có những âu tàu (cổng khóa nước) để đưa nước lên, nước xuống. Nếu như con kênh này dùng để tưới tiêu, thì nguồn nước sẽ bị suy giảm rất nhiều, tùy theo cánh đồng, thửa ruộng mà họ sẽ khai thác.

Nếu họ xây thêm hồ chứa, thì lấy thêm nước của sông Hậu. Lúc đó những hoạt động trên sông như làng cá bè sẽ bị ảnh hưởng thế nào. Hiện tại thì chưa biết.”

Campuchia cứng rắn

Trong thời gian gần đây, Chủ tịch Thượng viện Hun Sen và Thủ tướng Hun Manet liên tiếp đưa ra những tuyên bố đanh thép.

Một bài báo trên Khmer Times hôm 29/4 có nội dung ông Hun Sen yêu cầu chính phủ Việt Nam tôn trọng lợi ích quốc gia và nhân dân Campuchia khi con kênh đào này hoàn thành.

Ông Hun Sen cũng nói Campuchia “không thấp kém hơn” Việt Nam và cho biết sẽ cứng rắn trong việc thương lượng với các bên khác về việc làm kênh đào Phù Nam Techo.

“Campuchia không thấp kém hơn Việt Nam… Hun Sen chưa bao giờ quyết định sai trong 47 năm qua. Campuchia không hạ mình để cho phép binh sĩ Trung Quốc sử dụng lãnh thổ của mình và Campuchia biết cách bảo vệ lợi ích của mình. Việt Nam không cần phải quan tâm,” ông Hun Sen tuyên bố.

“Tôi sẽ không nhượng bộ trong vấn đề này và tôi muốn chân thành nhấn mạnh không cần thiết phải thương lượng. Đừng cố gắng buộc Campuchia ngồi vào bàn đàm phán.”

Thủ tướng Hun Manet ngày 28/4 tuyên bố, theo Hiệp định sông Mekong 1995, Campuchia không cần có sự chấp thuận từ quốc gia nào.

“Các quốc gia khác đang tiến hành các dự án kênh đào tương tự, xây đập, và phát triển đập thủy điện. Campuchia không phải là một ngoại lệ. Phải thực hiện kênh đào này vì lợi ích kinh tế-xã hội của Campuchia”.

Từ trước đến nay, hàng hóa trong nội địa Campuchia được tập kết tại cảng Phnom Penh, sau đó xuôi theo dòng Mekong để đến các cảng biển khu vực TP HCM và Cái Mép-Thị Vải (tỉnh Bà Rịa–Vũng Tàu), trước khi đi tới các điểm đến trên thế giới..

Giới quan sát cho rằng kênh đào Phù Nam Techo khi xây dựng xong sẽ thiết lập tuyến kết nối giữa cảng Phnom Penh và Sihanoukville, giúp nhiều hàng hóa di chuyển qua các cảng ở Campuchia hơn là thông qua Việt Nam như hiện nay. Việt Nam sẽ mất đi nguồn lợi từ việc quá cảnh của hàng hóa Campuchia.

Vào ngày 26/4, ông Hun Sen nêu rõ: “Chúng ta không cần phải trả thêm phí như đã trả cho Việt Nam. Trong quá khứ, chúng ta bị buộc phải sử dụng các cảng của Việt Nam cho bất kỳ loại hàng hóa nào phải quá cảnh quốc tế và phải trả phí. Họ chỉ hỗ trợ khi phù hợp với họ, và điều đó không thuận lợi cho chúng ta. Vấn đề này còn xuất phát từ bối cảnh lịch sử từ thời cố Quốc vương Norodom Sihanouk. Quốc vương đã tìm cách xây dựng một cảng ở Sihanoukville, nhưng vấp phải những thách thức và bất đồng, khiến Campuchia rơi vào một tình huống khó khăn.”

Ngày 27/4, ông Hun Sen kêu gọi Campuchia và Việt Nam cùng tránh xung đột không đáng có và cân nhắc lợi ích chung của dự án này.

Campuchia kỳ vọng sẽ thu được 88 triệu USD từ phí vận chuyển mỗi năm nhờ dự án kênh đào Phù Nam Techo, con số đó sẽ tăng lên 570 triệu USD mỗi năm vào năm 2050.

Với Việt Nam, việc thất thu từ hoạt động quá cảnh hàng hóa của Campuchia chỉ là một phần. Phần còn lại, rất quan trọng, đó là Campuchia sẽ bớt phụ thuộc vào Việt Nam khi họ có con kênh Phù Nam Techo, mà như ông Hun Manet nói thì người Campuchia sẽ “thở bằng mũi của mình”.